Yer ediyor işte bir formda aklımızda. Ne var ki birçok vakit nasıl uydurduysak o haliyle yer ediyor. Doğrusunun o olmadığını uzun vakit sonra anlayabiliyoruz. Önemli bir sorun değil bu elbette, hayatımızı da etkilediği falan yok. Fakat yalnızca tek kişinin değil, milyonlarca insanın gerçek sandığı “yanlış” bilmelerimiz/anımsamalarımız var. Bu nedenle enteresan buluyorum. Neden bu türlü yaptığımızı hususun uzmanları bilir elbette. Doğrusu ben de bilmek isterim nedenini.
Basit bir örnekle başlayalım. Benim jenerasyonumun izleme talihi bulduğu en süper dizilerinden biri olan Uzay Yolu’nda Kaptan Kirk’in grup halindeyken gidilecek gezegen için verdiği “Işınla beni Scotty”nin aslının dizinin yayınlandığı tüm yıllar boyunca “Işınla bizi Scotty” olduğunu öğrenince şaşırmıştım elbette. Ben ile Biz ortasında natürel ki fark var. Birinci komutun ışınlanması gereken tüm grubu dışarıda bıraktığını atlamış oluyor seyirci. Tek başına olduğunda tahminen fakat grubun birkaç üyesiyle ışınlanırken asla “Işınla beni Scotty” dememiştir Kaptan Kirk. Sormuşlar; aklınızda kalan cümle hangisidir diye, Uzay Yolu’nun binlerce tutkunu Mr.Spak’ın kimi kelamlarının yanı sıra işte bu “Işınla beni Scotty”yi söylemiş. Kimi bilim insanları en çok sevilen programların bile anlatmak istediklerini izleyiciye tam olarak veremeyebileceğini bu örneklerle anlatıyorlar.
‘Bir daha çal Sam’ mı?
Hangimiz bir sinema klasiği olan Kazablanka’yı izlemedik ki? Sinemanın en ünlü repliklerinden biri olan “Bir daha çal Sam”ı da duymayanımız yoktur herhalde. Hiç unutmadığımız bu kelamları, yıllardır Humpary Bogart’a söyletip duruyoruz lakin. Sinemada tam olarak bu türlü bir cümle yoktur meğer. Bogart da Ingrid Bergman da buna yakın bir cümleyi farklı sahnelerde kullansalar da bu türlü bir cümle yoktur. İzlesek çabucak fark edeceğimiz bir gerçektir bu lakin yılarca Bogart’a atfedildi bu ikonik cümle. Neden bu türlü? Sineması sürükleyip götüren Bogart’ın “sert, emredici” karakterine uygun görmüşüz demek ki bu çeşit bir komutu. Tanınan yanılgılara düştüğümüzün en yeterli örneklerindendir bu.
Günümüzün toplumsal medyasında rastlarız sandığımız kimi yanlış bilgilere internet öncesi de rastlanırdı. “Rüyalar bilinçaltına giden asıl yoldur” cümlesinin Freud’a ilişkin olduğuna inanan milyonlarca insan var. Bu cümle Freud’un hiçbir kitabında geçmez. Diğerlerinin Freud’un teorilerini özetlerken türettikleri bir cümledir bu.
Voltaire söylemedi
Bazı tarihi/ikonik ifadeleri/cümleleri biz, nedendir bilemem, ısrarla yanlış kaydederiz hafızamıza lakin kimilerini da bize “yanlış” iletmişlerdir. Yanlış iletilenlerin en ünlüsü de Voltarie’in söylediği argüman edilen “Söylediklerini onaylamıyorum, ancak onu söyleme hakkınızı vefatına savunacağım” cümlesidir. Meğer Voltaire’in hiç bir kitabında, konuşmasında bu türlü bir cümle geçmez.
Öyküsü değişiktir; bu tabire Stephen G. Tallentyre takma ismini kullanan Evelyn Beatrice Hall’un 1906’da Londra’da yayınlanan “Voltaire’in Dostları” isimli kitabında rastlanmıştır yalnızca. (Türkçe’ye, sanırım şimdi çevrilmemiş olan bu kitabın bir online kopyasına sahibim. Sizin de ilginizi çekerse şuradan ulaşabilirsiniz. Hall, Voltaire‘in Beaumarchais, Condorcet, D’Alembert, Diderot, Turgot üzere arkadaşlarının biyografisini yazmıştır bu kitapta. Bu kelam konusu söz Claude-Adrien Helvetius‘a ayrılan kısımda görünür. Müellif, bu sözle, Helvetius’un “On the Mind” kitabının yayınlanmasını takip eden tartışmalar sırasında Voltaire’in “Söylediklerini onaylamıyorum, lakin bunu söyleme hakkını vefatına savunacağım” diyebileceğini tabir etmek istemiştir. Hepsi bu. Hall 1919’da, Voltaire tarafından yazılan ya da çeviri edilen mektupların bir koleksiyonu olan “Voltaire in Mektupları” isimli kitabında alıntının “Voltaireci bir ilke” olarak anlaşılması gerektiğini belirtir. Hall, 9 Mayıs 1939’da Profesör Burdette Kinne‘ye hitaben yazdığı bir mektupta bu uydurma alıntıyla ilgili baş karışıklığına büsbütün son verir. Bu aforizmayı kendisinin icat ettiğini açıkça belirtir. Ortadan bu kadar yıl geçmesine karşın hala bu cümle Voltaire ilişkin sanılır, o denli kullanılır.
Söylemediği bir kelam kendisine mâl edilen Voltaire de oburlarının yaşamadıklarını onlar nitekim yaşamış üzere anlatan bir palavracıydı aslında. Yer çekimini bulan Newton’un başına düşen elma hikayesi Voltaire’in uydurmasıdır.
Arşimet de demedi
Uzun yıllar boyunca nedense inanılan bir öbür yanlış da ünlü alım Arşimet’in banyo yaparken suyun kaldırma kuvvetini fark ettiğinde sevinçle “euraka, euraka”(buldum, buldum) çığlıkları atarak sokağa fırladığı öyküsüdür. Ortalarında Galileo’nun da olduğu çok sayıda bilim insanı buna hiç bir vakit inanmamıştır. Galileo kitabı “La Bilancetta”da Arşimet’in suyun kaldırma kuvveti yasasını yanlışsız bir ölçekle kolaylıkla bulabileceğini vurgular örneğin. Yani bu işlere yıllarca baş patlatmış bir biliminsanının gayretlerinin bir öyküye kurban gitmesini yanlışsız bulmaz.
Sokaklarda çıplak koşan Arşimet palavrası MÖ. birinci yüzyılda yaşamış Romalı bir müellif olan Vitruvius‘a aittir. Pennsylvania Üniversitesi’nden matematikçi Chris Rorres, “Vitruvius yanlış anlamış olabilir” diyor ki doğrudur olağan. Sezar’ın “Sen de mi Brütüs” sorusunun aslında bu türlü olmadığı tez edilir, bu türlü bilmemizin sorumlusu da Shakespeare’dir kuşkusuz.
Ciddi bir sorun değil dedim lakin aslında pekala önemli olabilir bu yanlış bilmeler, anımsamalar. Koca bir tarih okuması yapılacaksa doğrusu bilinmeli elbette. Hala, imparatorun aşağıya doğrulttuğu başparmağının yenilen gladyatörün öldürülmesi manasına geldiğini sanıyoruz. Karşıtı o manasına gelir halbuki. İmparatorun başparmağını üst doğrultması “tanrılara yolla” manasındadır.
Önemli bir sıkıntı bu. Her bilginin, yaşanmışlığın kaydını kuydunu sağlam tutmalı, akıllı insanların kelamlarına prestij etmeliyiz. Yüzlerce yıl sonra yapıp ettikleri anlatılırken “ekonominin de kitabını yazmıştı” yanlış övgüsüyle tarihte yer almasını ister misiniz arkadaşın?
Savruk tarihçi, tembel gazeteci, şakacı filozof yüzünden başına elma düşürülen bir Newton, çırıl çıplak sokakta gezen bir Arşimet, hak etmediği vecizenin sahibi yapılan bir Voltaire var zati tarihte.
Bir de biz girmeyelim ortaya.