Hepimiz kaygılarımız ve isteklerimiz tarafından yönlendiriliyoruz ve bazen onlara esir oluyoruz. Amerikalı tabip Benjamin Rush, 1786 yılında bu çeşit saplantıları isimlendirme furyasını başlattı. O vakte kadar “fobi” sözü (Yunan panik ve dehşet ilahı Phobos‘tan türetilmiştir) sadece fizikî hastalık belirtilerine atfen kullanılırken, Rush bu kelimeyi ruhsal fenomenleri tanımlamak için kullanmıştı. Hekim Rush, “Fobiyi hayali bir berbatlıktan duyulan endişe ya da gerçek bir berbatlıktan duyulan çok kaygı olarak tanımlayacağım” diye yazmıştı. Ortalarında pislikten, hayaletlerden, hekimlerden ve farelerden korkmanın da bulunduğu 18 fobi saymıştı
Sonraki yüzyılda psikiyatristler bu özelliklere ait daha karmaşık bir yaklaşım geliştirdiler. Fobileri evrimsel ve şahsî geçmişimizin dehşetli izleri, hem hayvani içgüdülerin hem de bastırdığımız isteklerin tezahürleri olarak görmeye başladılar. Ortalarında kamusal alanlar, dar alanlar, kızarma ve canlı diri gömülme kaygılarının (agorafobi, klostrofobi, eritrofobi, tapefobi) da bulunduğu düzinelerce endişeyi saptadılar.
Özgül bir fobi olarak teşhis edilebilmesi için, bir kaygının ölçüsüz ve mantıksız olması, altı ay yahut daha uzun müddettir devam ediyor olması ve olağan yaşama müdahale ediyor olması gerekiyor. Bu kaygılar öbür dert bozukluklarına kıyasla tedaviye daha yatkın olsa da, birçok insan korktukları objelerden kaçınmayı tercih ederek, bunları bir doktora bildirmiyor. Bu durum fobilerin yaygınlıklarını ölçmeyi zorlaştırsa da son çalışmalar her 10 bayandan ve her 20 erkekten birinin spesifik bir fobi yaşadığını ortaya koyuyor.
The Guardian‘dan Kate Summerscale‘in kaleme aldığı en farklı 10 fobi:
Palyaçolar
Koulrofobi olarak bilinen palyaço korkusu, seri katil John Wayne Gacy‘nin palyaço kıyafeti giymiş fotoğraflarının gazetelerde yayınlanmasının akabinde, 1980’lerde Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) yaygınlaştı. Massachusetts, Rhode Island, Kansas City, Omaha, Nebraska ve Colorado’da görülen “sapık palyaçolar” ile sözkonusu dehşet bir tıp kolektif histeri haline geldi ve 1986’da Stephen King‘in “O” kitabının yayınlanmasıyla daha da yayıldı. King’in çok satan romanındaki doğaüstü palyaço, bir çocuğun en çok korktuğu şeyin biçimine bürünen berbat kalpli bir varlıktı. Sabit sırıtışı, dehşetle dolu bir ruhu gizliyordu.
Küçük böcekler
Akarofobi, küçük böceklerden (Yunanca’da akari) çok derecede korkmak manasına geliyor ve küçük yaratıkların bedeni istila ettiğine dair bir inanca dönüşebiliyor. Kimi akarofobikler hayali böcekleri uzaklaştırmak için kendi etlerini deşebiliyor. Luis Buñuel, Salvador Dalí‘yi 1920’lerde Paris’te bir otelde ziyaret ettikten sonra, “Onu beline kadar soyulmuş halde buldum, sırtında kocaman bir bandaj vardı. Görünüşe nazaran bedeninde bir ‘pire’ ya da diğer bir garip yaratık hissettiğini düşünmüş ve sırtına bir jiletle saldırmıştı. Çok kanama nedeniyle otel müdüründen hekim çağırmasını istemiş, lakin ‘pire’nin aslında bir sivilce olduğunu öğrenmişti” diye yazmıştı.
Kayıklar
20’nci yüzyılın başında Grönland’daki pek çok İnuit erkeği, denizde dehşetten felç geçirdikleri için fok avladıkları kayıkları terk etti. Kimi kıyı bölgelerinde, yetişkin erkeklerin 10’da birinden fazlasında “kayık fobisi” vardı; bu, balina avcılığının azalmasından bu yana fok avına bağımlı hale gelen bir kolonide önemli bir meseleydi.
Bazıları bu fenomenin bir cins agorafobi olduğunu düşünürken, öbürleri bunun duyusal yoksunluktan, Kuzey Atlantik’in dingin, formsuz görünümünün neden olduğu bir kaybolmuşluğa bağlı olduğunu ileri sürmüştü. Lakin Inuitlerin kendi açıklamaları vardı. İnanışa nazaran bu dehşete, kıskanç bir rakip tarafından avcıyı öldürmek üzere gönderilen bir canavar olan tupilak neden oluyordu. Tabipler kayık fobisini ferdî bir patoloji olarak yorumlasa da Grönlandlılar bunun toplumsal tansiyonlardan kaynaklandığını düşünüyordu. Onlar için fobinin söz ettiği sorun ferdî değil, toplumsaldı.
Kurbağalar
Bazılarımız bir kurbağanın parıldayan gözleri ve derisi, boğazındaki nabız üzere atan kesesi, perdeli ayakları, kusursuz hareketsizliği ve ansızın sıçrayışı karşısında dehşete düşüyor. Bu tiksinti, Yunanca batrachos (kurbağa) sözünden esinlenerek batrakofobi olarak isimlendiriliyor.
Dört sayısı
Tetrafobi ya da dört sayısından (Eski Yunanca’da tessares) korkma, Doğu Asya ülkelerinde yaygın olarak görülüyor, zira birçok lisanda (Mandarin, Korece ve Japonca) “dört” sözünün sesi “ölüm” sözünün sesine çok benziyor. Doğu Asya’daki pek çok bina, içinde dört geçen tüm kat ve oda numaralarını – 4, 14, 24 vb. – es geçiyor. Kimi Hong Kong otelleri 39’uncu kattan 50’nci kata atlıyor. Tayvan, Güney Kore ve Çin’de gemi ve uçak numaraları nadiren dört ile bitiyor.
British Medical Journal’da 2001 yılında yayınlanan bir araştırma, Asyalı-Amerikalıların ayın dördüncü gününde kalp yetmezliğinden ölme mümkünlüğünün öteki günlere nazaran yüzde 13 daha fazla olduğunu gösterdi. Bu bulgu, kaygının ölümcül olabileceğini doğruluyor nitelikteydi.
Delikli şekiller
Delik ya da yumru biçiminde kümelere karşı duyulan tiksinti, 2003 yılında kurtçuk istilasına uğramış üzere görünen bir bayan göğsü manzarasının internette deverana girmesiyle bir fobi olarak tanımlandı. En güçlü yansıyı verenler, bu çeşit desenlere karşı ortak bir endişe duyduklarını öğrendiler. Kimileri internette tartışma kümeleri oluşturdu ve 2005 yılında bir kullanıcı, bu özelliği tanımlamak için tripofobi (Yunanca trupē yahut delik) sözünü buldu.
Başlangıçtaki internet capsinin bir nilüfer tohumu kapsülü ve bir bayan göğsünün birleşimi olduğu ortaya çıktı, lakin bu onu gerçek tripofoblar için daha az itici yapmadı. Bu fobi süngerler, midyeler, kabuklu yemişler, sabun köpükleri, bal petekleri, Surinam kurbağasının çukurlu sırtı üzere pürüzlü dairesel hallerden oluşan rastgele bir kümelenme nedeniyle tetiklenebiliyor. Kimi bilim insanları, sistemsiz tümsek ve deliklerin; kızarıklık, yara, kist yahut bulaşıcı hastalık püstüllerini anımsattığı için bizi patojenlerden korumak üzere evrimleşen tiksinme refleksini tetiklediğine inanıyor.
Sakallar
2013 yılında Jeremy Paxman, Newsnight programına tıraşsız çıkmasının akabinde BBC’yi pogonofobiyle (19’uncu yüzyılda sakal nefretini tanımlamak için uydurulmuş hicivli bir terim) suçladı. Paxman, kurumun, 1967 yılında Arnavutluk’ta latifeli yasaklayan diktatör Enver Hoca kadar sakaldan hoşlanmadığını argüman etti.
İlk mağara fotoğrafları, Neandertal atalarımızın bile olasılıkla parazitlerden kurtulmak için cımbız olarak istiridye kabuklarını ya da ustura olarak çakmak taşlarını kullanarak sakallarını kestiklerini gösteriyor.
Roald Dahl sakallardan nefret eder, onları “arkasına saklanılacak kıllı sis perdesi” olarak nitelendirirdi. Dahl’ın “Bay ve Bayan Kıl” (1980) isimli yapıtında Bay Twit‘in eski mısır gevrekleri, Stilton peyniri ve sardalya artıklarıyla keçeleşmiş kocaman bir latifeli vardı. Dahl, “Dilini dışarı çıkarıp yanlara gerçek kıvırarak ağzının etrafındaki kıllı ormanı keşfediyor, her vakit orada burada kemirecek lezzetli bir lokma bulabiliyordu” diye anlatıyordu.
Trenler
1879 yılında hekim Johannes Rigler, demiryolu çalışanlarının muzdarip olduğu yeni bir hastalığa “siderodromofobi” ismini verdi. Bu söz Almanca eisenbahnangst, yani “demiryolu-angst” sözünün Yunanca sideros (demir), dromos (ray) ve phobia (korku) sözlerine çevrilmiş haliydi. Rigler’e nazaran, tren seyahatindeki şiddetli sarsıntılar, fizikî ve zihinsel çöküşe neden olabiliyordu.
Sigmund Freud, demiryolu fobisinin iki yaşındayken Leipzig’den Viyana’ya yaptığı bir gece tren seyahatinde başladığını düşünüyordu. Bu seyahatte annesini çıplak gördüğünü ve hem heyecanını – “libidom anneme karşı harekete geçmişti” diye yazmıştı – hem de babasının onu isteğinden ötürü cezalandıracağı korkusunu trene aktararak fobiyi geliştirdiğini kestirim ediyordu.
Freud daha sonra erkek çocukların tren seyahatinin sarsıcı hareketinden tahrik olduklarını ileri sürmüştü. Bu hislerle bağlantılı fantezileri bastıranlar, kendisi üzere tren fobisi geliştirebiliyordu. Lokomotifin titremesi heyecan uyandırmak yerine mide bulantısı, tasa ve kaygıya neden oluyordu.
Telefon görüşmeleri
Paris’teki bir hastanede hekimler birinci téléphonophobie teşhisini, 1913 yılında koydular. Hastaları telefonun çaldığını duyduğunda dehşete kapılmış, telefona karşılık verdiğinde donup kalmış ve neredeyse konuşamaz hale gelmişti. Bu erken devirde telefon uğursuz ve rahatsız edici bir aygıt üzere algılanıyordu.
Bazı açılardan durum bilakis döndü. Birçoğumuz telefonlarımızdan başka kalmaktan korkuyoruz. 2008 yılında bu telaşa latifeyle karışık “nomofobi” ismi verildi. Fakat artık cep telefonlarını çok farklı formlarda kullandığımız için, telefon görüşmelerinin kendisi tekrar korkutucu hale geldi. 2019 yılında yapılan bir ankette, 20’nci yüzyılın son yirmi yılında doğan iştirakçilerin yüzde 76’sı telefonun çaldığını duyduklarında tasa hissettiklerini söyledi.
Uyku
Hipnofobi – Yunanca hypnos – çoklukla hayal yahut kabus kaygısından kaynaklanan hastalıklı bir uyku fobisidir. Bu durum 1855 yılında bir tıp sözlüğünde tanımlanmış ve 1984 yılında Wes Craven‘in “Elm Sokağı’nda Kabus” sinemasında canlı bir biçimde dramatize edilmişti. Bu sinemada gençler geceleri, düşlerinde onları öldürme gücüne sahip, formsuz ve mecnun bir çocuk katili tarafından ziyaret ediliyordu. Sinemanın sloganı, “Ne yaparsanız yapın, sakın uykuya dalmayın” formundaydı.